Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагла Улан Цергиг зер-зевәр, түләһәр, хот-хоолар болн хувц-хунрар теткдг Баку-Грозный-Армавир-Ростов төмр хаалһин күчнь баһ болад, Советск Союзин правительств шин төмр хаалһ тосххин туск шиидвр батлсмн. Тегәд 1941 җилин сентябрь сарин 15-д Астрахань-Кизляр төмр хаалһин тосхлһнэклсмн.Эн ик чинртә хаалһ 1942 җилин июль сар күртл тосхад, болзгаснь урд эдлврт орулсмн. Эн җилин зунар теркемин 80 җилин өөн. Харм төрхд, урднь энһашута, күнд йовдлын тускар баһар келгддг бәәсмн. Болв дәәнә цагт ик чинр зүүсн 8-ч тойгта объектин болн терүнә тосхлтд орлцҗ Диилврин өдр өөрдүлсн улсин тускар цуһар медх зөвтә гиҗ сангдна. Тер улсин санлынь тевчҗ күнд тәвцинньтускар бичх санан орв.
Эн хаалһин тосхлһнд Элстин, Долбанск, Үстин, Улан Хоолын, Лаганя, Хар Һазра болн Приволжск улусмудын улс орлцсмн. Документс шинҗлхлә, эн көдлмшиг арвн дөрвтә-җиртә залус, арвн тавта-тәвн тавта күүкд улс давулх зөвтә бәәсмн.Көкүл берәчудиг, медәтнриг, гем-шалтгта улсиг, школд орад уга бичкдүдиг асрҗах болн саата күүкд улсиг эн көдлмшәс сулдх бәәсмн.Тосхлт эклхд 6200 күн көдлдг бәәсмн, 2150 мөрнтергн олзлгдсмн. Зуг хаалһин тосхлдт орлцсн улсин тодлврмуд умшхла, тедниг сонгсхла эн улс бас тер күнд көдлмш күцәҗ йовсинь медгднә. Йистә-арвта бичкдүд цар болн темәнә ард йовҗ, һазр цеврлдг, мал хәрүлдг, ус зөөдг бәәсмн. Күүкд улс, медәтнр көрә һазр малтад, чолу, элс зөөһәд, хаалһин ова тосхад, күнд рельс углҗ тәвдг бәәсмн. «Төрскн һазран хортнас сулдххин төлә әмән чигн әрвлшговидн!»-гиҗ әмтн тоолҗ, күнд көдлмштэврә дурарн орлцхар шундг бәәснь теднә тодлврмудас медгднә.
Дән эклхт залу улс хортыг күүчхәр цергт мордхла, арднь күүкд улс, бичкдүд болн медәтнр үлдсмн. Тер цагт «Цугнь фронтын төлә! Цугнь Диилврин төлә!» гисн дуудврар ик бичкн уга завод-фабрикд, селәнә эдл-ахуд көдләд, цергчнрин төлә хот-хол, хувц-хунр белдәд, темс хураһад, эврә тәвцән орулсмн.Тегәд төмр хаалһ тосхх шиидвр авгдхла, цуһар терүнд орлцҗ, чадсарн дөн-тусан күргхәр шунв. Өдр-сө уга, бииснь бүтн хувцн угаһар, өлсәд, муурад, ик зовлн үзв чигн эдн тачкнсн киитнд, ширгҗәх хурт, шүрүтә салькнд көдлдг бәәсмн. Тиигчкәд, деерәснь немшнр бомб хаяд, эднд ик әәмшг учрадгиг мартхм биш. Немшин самолет үзчкәд, тарад бултчкад, хәрү ирәд көдлмшән күцәдг билә. Тосхлт нег чигн өдр зогссн уга, хаалһ йисн сарин туршарт, болзгаснь урд эдлврт орсмн. Орн- нутгин харслтын комитетин даалһвриг темдглсн болзгаснь урд төгсәхәр болн көдләчнриг урмдулхар участкуд хоорнд дөрлдән зарлгддг бәәсмн. «Төмр хаалһин көдләчнрин дәәнә листок» гидг газетд тосхачнр ямаран көдлмш күцәснә, альк участк нүүрт йовхин тускар келгддг билә. Өөдән күцәмҗ бәрсн участкуд Улан тугар болн хот-хоолар, эд-таврар ачлгддг бәәсмн.Көдләчнрин ач-тусинь үнлҗ, Хальмг Тангчин Деед Советин Президиум 230 күүг Күндллһнә һашгар ачлсмн.
Харслтын государственн комитет төмр хаалһин тосхлтын йовудыг бүрткҗ, көдлмшин диг-дара ямр кевәр күцәгдҗәхиг шинҗлдг бәәсмн.
Тосхлтын көдлмш гүргүдән орсн кемд 9500 күн тенд көдлдг бәәсмн, һурвн минһн шаху мөрн тергн олзлгдҗасмн. Хаалһ тосхачнрин төлә концерт, кино үзүлдг бәәсиг тер цага документас бас медҗ болхмн.
Әәдрхнәс Кизляр күртл тосхсн хаалһ эдлврт орулгдсн йовдл Сталинградск бәрлдәнд болн Кавказ сулдхлһнд ик чинр зүүсмн. Эн йовдл кесг әмтнд ик урмд өгч, хортн төрскн һазраснь эрк биш көөгдх, аврлт уга дән төгсх гисн ицл өгсмн. Болв хальмг улсин җирһлд һашута йовдл учрхиг кен чигн медсн уга. 1943 җилин декабрь сард хальмгудыг хортнд тоолад, киитн Сиврүр туув. Зәрмнь тосхсн хаалһарн йовсмн.
Цааҗла хархсн төләдән хаалһин тосхачнр ачлгдсн уга, дәкәд болхла хальмг тосхачнрин нерд болхла одачн күцц медгдәд уга. Келхд, талдан келн улс тосхачнр ачлгдад, дәәнә хөөн ветеранмуд болҗ тоолгддг бәәсмн.
Түрүн болҗ эн төриг Тагир Гаряевич Баерхаев, төмр хаалһин тосхачнрин олна комитетин ахлач, босхв. Энүнә дөнгәр болн седвәрәр 728 күн Хальмг Тангчин Деед зарһд цаасан орулад, дәәнә цагт хаалһ тосхҗ йовсан герчлв. Т.Г. Баерхаевин тоолврар , тер хаалһин тосхлтд 15 минһн хальмг улс орлцсмн. Эн төрин тускар номин шинҗллт кергтә гиҗ сангдна. Диилврин төлә, мана сәәхн иргчин төлә әмән, чидлән әрвллго көдлҗ йовсн улсин нерд мартгдх зөв уга, мана тууҗд темдгтә орман эзлх зөвтә. Артезиан селәнд болн Элстд тосхачнрт нерәдсн бумб бәәнә. Оютнрт дәәнә тууҗ күргҗ медүлдг халхтанбиблиотекин көдлмшчнр эн йовдл бас орулнавидн.
С.Богаева, зав. ОМР НБ